Program Stop Smog – kto może skorzystać?

Smog w Polsce to poważny problem

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że każdego roku na choroby wywołane smogiem umiera na świecie ok. 6,5 mln osób. Są to śmierci przedwczesne spowodowane na przykład ciężką postacią nowotworu płuc i dróg oddechowych. Jak wynika z badania opublikowanego niedawno w czasopiśmie Environmental Research, z powodu smogu w Polsce rocznie umiera, nie jak sądzono dotychczas 45.000 osób (takie dane przez ostatnie lata prezentowały m.in. Europejska Agencja Środowiska i Światowa Organizacja Zdrowia), ale niemal 100 tys.!

Składnikami smogu w zależności od miejsca występowania, są najczęściej metale ciężkie oraz cząstki PM2.5 oraz PM10 występujące na przykład w spalinach samochodowych. Na intensyfikację toksyczności smogu mają jednak również wpływ produkty spalania wydobywające się z kominów gospodarstw domowych, budynków przemysłowych oraz fabryk. W dążeniach do zminimalizowania tego zjawiska, każdy właściciel domu jednorodzinnego powinien zadbać o prawidłowe funkcjonowanie instalacji grzewczej i powstrzymać się od utylizowania za jej pośrednictwem materiałów, których spalanie może powodować przedostawanie się toksycznych związków do powietrza. Dlaczego to akurat właściciele domów jednorodzinnych powinni szczególnie zadbać o wskazane wyżej aspekty? Ponieważ, jak pokazuje przykład województwa śląskiego, to właśnie gospodarstwa domowe odpowiadają za 55 proc. zanieczyszczeń powietrza:

“Stop Smog” – na czym polega ten rządowy program?

Odpowiedzią i reakcją na te dane jest właśnie program “Stop Smog” oficjalnie zainaugurowany w październiku 2018 roku przez premiera Mateusza Morawieckiego, który obok programów Mój Prąd czy Czyste Powietrze, ma być kolejnym wspierającym proekologiczne inicjatywy w Polsce. “Stop Smog” to program, którego założenia opierają się na finansowym wsparciu inwestycji zmierzających do termomodernizacji gospodarstw domowych. Realizacja tych planów ma w dłuższej perspektywie przyczynić się do poprawy jakości powietrza w całym kraju. Jest to szczególnie istotne w przypadku najbardziej zanieczyszczonych miast w Polsce.

Jakie przedsięwzięcia mogą zostać zatem dofinansowane ze środków programu “Stop Smog”? Będzie to przede wszystkim:

• wymiana przestarzałych urządzeń, a nawet całych instalacji grzewczych na takie, które spełniają normy niskoemisyjności;
• termomodernizacja nieruchomości w połączeniu z wymianą urządzeń i instalacji grzewczych lub samodzielnie;
• utylizacja nieekologicznych źródeł ciepła wraz z przyłączami;
• podłączenie do sieci ciepłowniczej lub gazowej;
• zmniejszenie zapotrzebowania budynków mieszkalnych jednorodzinnych na energię dostarczaną na potrzeby ich ogrzewania i podgrzewania wody użytkowej.

Dodatkowo, w ramach programu beneficjenci mogą ubiegać się na przykład o dofinansowanie modernizacji systemów wentylacyjnych, czy wymiany stolarki okiennej i drzwiowej zmierzającej do uszczelnienia budynku. Wymienione cele nie są oczywiście jedynymi, na które można przeznaczyć środki z oferowanego dofinansowania, gdyż pełna lista takich przedsięwzięć jest naprawdę długa. Wnioskodawcy w programie „Stop Smog” (czyli gmina, związek międzygminny, powiat, a także związek metropolitalny w województwie śląskim) mogą uzyskać:

• do 70 proc. dofinansowania kosztów inwestycji (w przypadku gmin do 100 tys. mieszkańców). Pozostałe zaś 30 proc. stanowi ich wkład własny.
• poniżej 70 proc. współfinansowania (w przypadku gmin powyżej 100 tys. mieszkańców.

Dzięki temu osoby zainteresowane uczestnictwem w programie “Stop Smog”, mogą otrzymać nawet 100 proc. dofinansowania szacowanych kosztów inwestycji. Czyli może to być do 53 tys. zł (dotyczy to realizacji przedsięwzięcia niskoemisyjnego w jednym budynku, a w przypadku budynku o dwóch lokalach – w jednym lokalu).

“Stop Smog” 2.0 – Nowe, lepsze zasady

Należy tu jednak podkreślić, że 31 marca 2021 roku ruszyła druga odsłona programu “Stop Smog”. Po ostatnich zmianach, dofinansowanie to można przeznaczyć również na montaż instalacji OZE, w tym fotowoltaikę. Jak podkreślał wówczas szef resortu klimatu i środowiska Michał Kurtyka:

Pod koniec stycznia 2021 podpisywaliśmy porozumienie o współpracy Ministra Klimatu i Środowiska, NFOŚiGW oraz Banku Gospodarstwa Krajowego w zakresie współfinansowania przedsięwzięć niskoemisyjnych ze środków Funduszu Termomodernizacji i Remontów. A ogłoszony dziś nabór w programie „Stop Smog” to spełnienie kolejnej obietnicy, obok trwającego naboru w drugim rządowym programie antysmogowym „Czyste Powietrze”, o realnym wsparciu działań na rzecz poprawy jakości powietrza i przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu.

Z początkiem 2021 roku weszła bowiem w życie ustawa z 28 października 2020 roku o zmianie ustawy o wspieraniu termomodernizacji i remontów oraz niektórych innych ustaw, która wprowadziła wiele zmian i ułatwień w dostępie do programu “Stop Smog”. Chodzi m.in. o:

• umożliwienie związkom międzygminnym i powiatom aplikowania do programu w roli koordynatora kilku gmin;
• wyposażenie gmin w narzędzia, które umożliwiają weryfikację danych osób ubiegających się o udział w programie;
• wydłużenie z 3 do 4 lat okresu realizacji porozumienia;
• dopuszczenie możliwości realizacji przedsięwzięć niskoemisyjnych, także w budynkach będących w zasobach mieszkaniowych gminy;
• skrócenie z 10 do 5 lat okresu po zakończeniu porozumienia dla działań i zobowiązań gminy oraz beneficjenta;
• poprawę niektórych warunków udziału mieszkańców w programie;
• zniesienie obowiązku sporządzania przez samorządy gminne programów niskoemisyjnych;
• zmniejszenie minimalnej liczby budynków jednorodzinnych umożliwiającej aplikowanie do programu (z 2 proc. do 1 proc. lub 20 budynków);
• zmniejszenie z 50 proc. na 30 proc. wymaganej redukcji zapotrzebowania na ciepło grzewcze.

Dla kogo program “Stop Smog”?

Skorzystać z dofinansowania “Stop Smog” można tylko w gminach, na terenie których obowiązuje uchwała antysmogowa. Co więcej, gmina musi również:

• zgłosić chęć udziału w tym programie i podpisać z NFOŚiGW umowę;
• dysponować 30-procentowym wkładem własnym (państwo finansuje do 70 proc. inwestycji).

Dopiero po spełnieniu tych warunków gmina może rozpocząć nabór wniosków o dofinansowanie z programu “Stop Smog”. Ponadto gmina otrzyma od rządu pieniądze tylko wtedy, gdy uzbiera odpowiednio dużą liczbę chętnych na tego rodzaju dotacji (musi to minimum 1 proc. budynków jednorodzinnych na terenie gminy lub 20 budynków).

Co, ważne głównym założeniem programu “Stop Smog” w kontekście jego beneficjentów jest ukierunkowanie na mniej zamożnych właścicieli nieruchomości, którzy zostali dotknięci ubóstwem energetycznym. Co oznacza ten termin? Chodzi tu przede wszystkim o gospodarstwa domowe, których koszt ogrzania pochłania znaczną część domowego budżetu mieszkańców.

To właśnie tym beneficjentom dedykowane są dofinansowania umożliwiające wykonanie prac optymalizujących zużycia energii cieplnej, a tym samym generujących oszczędności na tym polu. Tak, jak w przypadku każdego projektu oferującego dofinansowania, tak również w odniesieniu do programu “Stop Smog” istnieją jednak określone warunki do spełnienia dla potencjalnych beneficjentów, takie jak:

• w okresie 3 miesięcy przed przystąpieniem do programu dochód na mieszkańca w jednoosobowym gospodarstwie domowym nie może przekraczać 175 proc. kwoty najniższej emerytury, a w gospodarstwie wieloosobowym 125 proc. tego świadczenia;
• łączny majątek beneficjenta nie może przekraczać 424 tys. zł włączając w to nieruchomość, która ma zostać poddana termomodernizacji;
• niektóre gminy wymagają uiszczenia wkładu własnego (najczęściej ok. 10 proc. wartości inwestycji) i beneficjent programu powinien być w stanie wnieść taką kwotę;
• w przypadku złamania zasad programu, jego uczestnik musi dobrowolnie poddać się egzekucji w wartości przyznanego mu dofinansowania i złożyć w tym zakresie oświadczenie;
• beneficjent programu “Stop Smog” musi zamieszkiwać nieruchomość objętą dofinansowanymi przedsięwzięciami i udostępniać ją urzędnikom do kontroli przez okres 5 lat od otrzymania finansowego wsparcia.

Przy czym okres realizacji przedsięwzięcia wynosi do:

• 3 lat od daty zawarcia porozumienia (w przypadku realizacji przedsięwzięć niskoemisyjnych w liczbie nie większej niż 2 proc. łącznej liczby budynków mieszkalnych jednorodzinnych na obszarze gminy);
• 4 lat od daty zawarcia porozumienia (w przypadku realizacji przedsięwzięć niskoemisyjnych w liczbie większej niż 2 proc. łącznej liczby budynków mieszkalnych jednorodzinnych na obszarze gminy).

Jak skorzystać z programu „Stop Smog”?

Uczestnictwo pojedynczego beneficjenta w programie “Stop Smog” uzależnione jest od działań zamieszkiwanej przez niego gminy w tym zakresie. Mianowicie chodzi o to, aby gmina była w stanie wytypować na swoim terenie administracyjnym odpowiednio dużą liczbę gospodarstw, które chciałaby zgłosić się do programu “Stop Smog” (obecnie jest to minimum 1 proc. łącznej liczby gospodarstw lub 20 budynków). Dodatkowo, gmina musi posiadać uchwaloną i wdrożoną ustawę antysmogową, a także posiadać budżet z przeznaczeniem na wkład własny (gmina może otrzymać do 70 proc. środków w ramach dofinansowania).

Jeżeli samorząd spełnia powyższe warunki, ma prawo ubiegać się o uczestnictwo w programie “Stop Smog”. Jeśli natomiast wniosek zostanie pozytywnie rozpatrzony, po podpisaniu umowy z ministerstwem, gmina staje się inwestorem i rozporządza pozyskanymi środkami w odniesieniu do gospodarstw zgłoszonych do programu. Podstawowym założeniem jest uzyskanie minimum 50 proc. zmniejszenia zapotrzebowania na energię cieplną w gospodarstwach biorących udział w projekcie.

Każdy samorząd indywidualnie określa warunki, na których pojedynczy beneficjenci mogą przystąpić do programu. Szczególnie ważne jest to w odniesieniu do wysokości wymaganego wkładu własnego. Niektóre samorządy (najczęściej te w najbiedniejszych gminach), całkowicie rezygnują z pobierania wkładu własnego lub oferują możliwość rozłożenia tej kwoty na raty bądź odpracowania w inny sposób. Pierwszą gminą, która przystąpiła w Polsce do programu “Stop Smog”, była Skawina z województwa małopolskiego.

“Stop Smog” – na co uważać?

W związku z założeniem, że to samorząd gminy na mocy porozumienia z ministerstwem staje się inwestorem w projekcie “Stop Smog”, musi on także sprawować kontrolę nad prawidłowym wykorzystaniem środków pochodzących z programu. Każdy beneficjent, który zatem chciałby skorzystać z dofinansowania na termomodernizację, musi trzymać się określonych zasad pod groźbą konieczności zwrócenia całości przyznanych mu środków. W jakich sytuacjach może zatem dojść do egzekucji dotacji “Stop Smog”? Przede wszystkim jeżeli beneficjent:

• sprzedał część lub całość instalacji i urządzeń, których zakup finansowany był ze środków programu;
• wykorzystuje wymienione za pośrednictwem dofinansowania urządzenia niezgodnie z ich przeznaczeniem (np. używa paliw niskiej jakości);
• wykorzystuje śmieci jako opał;
• umyślnie unika obowiązkowych przeglądów kominiarskich instalacji;
• zamontował w gospodarstwie domowym dodatkowe źródła energii niespełniające norm niskoemisyjności (np. piec na węgiel);
• sprzedał część lub całość domu w ciągu 5 lat od momentu wzięcia udziału w programie “Stop Smog”.

“Stop Smog” – perspektywy rozwoju programu

Pomimo, że program “Stop Smog” oficjalnie funkcjonuje już od 2019 roku, to zainteresowanie proponowanymi za jego pośrednictwem dofinansowaniami, utrzymuje się zdecydowanie poniżej oczekiwań. Po części wynika to z bardzo restrykcyjnych warunków, jakie muszą spełnić beneficjenci chcący wziąć udział w projekcie. W reakcji na taki stan rzeczy, ministerstwo zdecydowało się m.in. wprowadzić nowelizację ustawy o wspieraniu termomodernizacji i remontów i tym samym złagodzić obowiązujące dotychczas zasady programu.

Efektem pierwszego naboru w programie “Stop Smog” było siedem porozumień, podpisanych przez gminy: Skawina, Rybnik, Niepołomice, Pszczyna, Sosnowiec, Sucha Beskidzka i Tuchów. Łącznie ponad 54 mln zł (w tym 37,4 mln zł z budżetu państwa i ok. 17 mln zł wkładu własnego gmin) pozwoliło na realizację inwestycji proekologicznych w ok. 1,1 tys. budynków w tych gminach. W drugim natomiast uruchomionym naborze “Stop Smog”, patrząc na dostępną alokację środków finansowych, z programu tego mogło skorzystać kolejnych 70 gmin (przy czym ich liczba w dużej mierze zależy od wartości składanych wniosków przez poszczególne jednostki). Z czasem również porozumienia z NFOŚiGW zaczęły finalizować kolejne gminy z terenu całego kraju. Rządowy program “Stop Smog” jest przewidziany na lata 2019-2028, natomiast budżet programu to łącznie do 698 mln zł.