Prosument – kim jest? Aktualne ustawy i zasady

Liczba mikroinstalacji, wykorzystywanych do produkcji energii z OZE, rośnie w Polsce niezwykle dynamicznie. Pułap 1 miliona prosumentów, planowany w dokumencie PEP 2040 na 2030 rok zostanie przekroczony już w I połowie 2022 roku. Pomimo popularności tego typu rozwiązań, wielu wciąż nie do końca zdaje sobie sprawę, kto to jest prosument energii odnawialnej? Z jakich mechanizmów może korzystać?

Kto to jest prosument energii odnawialnej?

Już od kilku lat, słowo “prosument” w przestrzeni publicznej odmieniane jest przez wszystkie przypadki. Jednocześnie, wielu z nas (również tych, którzy posiadają status prosumenta) nie zna pełnego znaczenia tego pojęcia. Zacznijmy więc od podstaw, czyli wyjaśnienia terminu. Aktualną definicję pojęcia „prosument” znajdziemy w ustawie o odnawialnych źródłach energii, w art. 1 pkt 27a.

Prosument – definicja z ustawy o OZE

Zgodnie z nią, za prosumenta energii odnawialnej uznaje się:

Parafrazując zapisy ustawy, należy przyjąć, że prosument to jednocześnie konsument, jak i producent energii elektrycznej wytwarzanej za pomocą mikroinstalacji, np. fotowoltaicznej lub małej elektrowni wiatrowej (do 50 kW).

Status ten może uzyskać tylko podmiot, który łącznie spełnia następujące warunki:

• wytwarza energię elektryczną w mikroinstalacji, wyłącznie z odnawialnych źródeł energii, na własne potrzeby;
• jest jednocześnie odbiorcą końcowym, a więc nie wykorzystuje wytworzonej przez mikroinstalację energii do produkcji, przesyłania lub dystrybucji energii elektrycznej;
• wytwarzanie w mikroinstalacji energii elektrycznej nie stanowi dla niego przeważającego przedmiotu prowadzonej działalności gospodarczej.

Energia produkowana przez prosumenta musi służyć wyłącznie zaspokajaniu indywidualnych potrzeb energetycznych – nie może być zatem sprzedawana w celach zarobkowych. Uwaga! W pewnych warunkach prosument może sprzedawać energię – jeśli będzie korzystać np. z net-bilingu, o którym napiszemy w dalszej części artykułu.

Prosument – dla firm, domu, ale nie tylko

Jeszcze do niedawna, bo do 2019 roku, ustawa o OZE zakładała, że przywileje wynikające z posiadania statusu prosumenta mogą obejmować wyłącznie osoby i podmioty, nieprowadzące działalności gospodarczej. Po wejściu w życie nowelizacji, lista podmiotów uprawnionych do korzystania z mikroinstalacji na zasadach prosumenckich znaczenie się wydłużyła. Obecnie prosumentem mogą być:

• gospodarstwa domowe;
• przedsiębiorstwa;
• wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe;
• osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo rolne;
• jednostki sektora finansów publicznych;
• fundacje i stowarzyszenia;
• jednostki badawcze i naukowe;
• nadleśnictwa;
• związki sportowe;
• kościoły i związki wyznaniowe.

Wszystkie te podmioty, o ile będą korzystać z instalacji o mocy do 50 kW i spełniać pozostałe warunki określone w ustawie, mogą produkować tanią i czystą energię na własny użytek.

Nowi prosumenci od 2022 roku

Należy dodać, że w 2021 roku byliśmy świadkami zmian, również w kontekście statusu prosumenta. Nowelizacja ustawy o odnawialnych źródłach energii, obowiązująca od 1 kwietnia 2022 roku stworzy dwa kolejne typy prosumentów:

• prosumenta wirtualnego,
• prosumenta zbiorowego.

Oba te podmioty będą mogły korzystać z nieco innych praw i możliwości związanych z rozliczaniem energii z instalacji OZE.

• Prosument wirtualny to podmiot, który podobnie jak zwykły prosument, wytwarza w energię odnawialną wyłącznie z OZE i wykorzystuje ją na potrzeby własne, lecz robi to w mikroinstalacji przyłączonej do sieci w innym miejscu niż miejsce, w którym pobiera energię. Innymi słowy, mowa tu o sytuacji, gdy prosument jest właścicielem lub współwłaścicielem mikroinstalacji, zlokalizowanej np. w innym województwie. Ze względu na specyficzną konstrukcję techniczną i oddalenie instalacji od miejsca poboru, u prosumentów wirtualnych nie będzie występować zjawisko autokonsumpcji.
• Prosument zbiorowy to podmiot, który wytwarza energię wyłącznie z odnawialnych źródeł energii, na własne potrzeby, lecz robi to w mikroinstalacji lub małej instalacji, “przyłączonej do sieci za pośrednictwem wewnętrznej instalacji elektrycznej budynku wielolokalowego, w którym pobierana jest ta energia”. Rozwiązanie przewidziane jest m.in. dla wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych. Do tej pory mogły wykorzystywać energię wytworzoną przez mikroinstalacje wyłącznie do zaspokajania potrzeb wspólnych, ale nie do obniżania indywidualnych rachunków mieszkańców.

Rozliczanie prosumentów – na jakich warunkach?

Przejdźmy teraz do tego, jakie konkretnie korzyści daje własna mikroinstalacja odnawialnego źródła energii oraz status prosumenta. Jako konsument i producent zielonej energii, prosument może liczyć na specjalne warunki rozliczania energii. Co istotne, po nowelizacji ustawy o OZE z grudnia 2021 roku, w 2022 roku będą obowiązywały dwa systemy prosumenckie.

Stare zasady rozliczania prosumentów – system opustów

Od 2016 roku podmioty, które zamontowały mikroinstalację OZE mogły korzystać z tzw. systemu opustów. Będzie on obowiązywać przez 15 lat, tych prosumentów, którzy już nabyli do niego prawo, przed wprowadzeniem nowych zasad rozliczenia. W praktyce, do systemu opustów będą miały prawo wszystkie osoby, które złożą wniosek o przyłączenie do sieci elektroenergetycznej przed 1 kwietnia 2021 roku.

W systemie tym nadwyżki energii wprowadzone do sieci elektrycznej są oddawane do wirtualnego “magazynu” prosumenckiego i służą do pokrywania energii pobieranej z sieci. Rozliczane są w stosunku ilościowym na zasadzie net-meteringu. Przykładowo, oddając 100 kWh energii, możemy odebrać:

• 80% tej energii – jeśli posiadamy mikroinstalację o mocy nie większej niż 10 kW;
• 70% tej energii, gdy moc mikroinstalacji przekracza 10 kW, ale nie przekracza 50 kW.

Na odbiór energii mamy 12 miesięcy licząc od końca miesiąca kalendarzowego, w którym energia ta została wprowadzona. Zatem, prąd wyprodukowany w lipcu 2021 roku możemy wykorzystać do lipca 2022 roku. Jeśli w tym czasie, nie zużyjemy zmagazynowanej energii – przepadnie.

Nowe zasady rozliczania prosumentów 2022 – net-biling

Wspominana już kilkukrotnie nowelizacja ustawy o OZE z 2021 roku wprowadziła jednak nowe zasady rozliczania prosumentów, które określa się mianem net-bilingu. Będzie on obowiązywał przez 15 lat tych prosumentów, którzy:

• złożą wniosek o przyłączenie do sieci od 1 kwietnia 2022 roku. Przy czym, te osoby przez jakiś czas (do 30 czerwca 2022 roku) będą jeszcze rozliczane na zasadzie systemu opustów, a potem z automatu zostaną przeniesione do net-bilingu.
• złożą wniosek o przeniesienie z systemu opustów do systemu net-bilingu.

Rozliczenie prosumentów na zasadzie net-bilingu polega wycenie wartości prądu w czasie jego wytworzenia. Każda paczka energii odesłana do sieci jest przeliczana zgodnie z kursem na Towarowej Giełdzie Energii z poprzedniego miesiąca (od 2024 będą do tego służyć stawki godzinowe). Wyliczona w ten sposób kwota trafia na specjalne konto prosumenckie i stanowi tzw. depozyt prosumencki. Z niego są później odejmowane środki na pokrycie wartości energii pobieranej z sieci (ta jest już rozliczana standardowo, według stawek sprzedawcy i dystrybutora). Również w przypadku net-blingu na odebranie wartości energii prosument ma 12 miesięcy. Jeśli nie zdąży wykorzystać wszystkiego, 20% pozostałej wartości energii z poszczególnych miesięcy zostanie mu zwrócona do końca 13 miesiąca.

Fotowoltaika: Prosument – czy to się opłaca?

Wiadomo już, jakie są zasady rozliczania prosumenckiego. Jednak jakie konkretnie korzyści z niego płyną? Czy status “prosumenta” się opłaca? By odpowiedzieć na to pytanie, posłużmy się przykładem rodziny, która posiada instalację o mocy 6 kW. Roczna produkcja z systemu to ok. 6.000 kWh. Ile taka rodzina może zaoszczędzić – w systemie opustów i net-bilingu, zakładając, że:

• Bieżące zużycie (autokonsumpcja) to ok. 20%.
• Cena zakupu prądu to ok. 0,7 zł.
• Cena sprzedaży energii w net-bilingu to ok. 0,555 zł (dla uproszczenia przyjmiemy, że jest ona stała przez cały rok).
• Opust wynosi 1:0,8.

Zarówno dzięki systemowi opustów, jak i net-bilingowi, rodzina z powyższego przykładu może zaoszczędzić na rachunkach za prąd aż ok. 3.500 zł rocznie. To oznacza, że instalacja zwróciłaby się im po około 9 latach. Przy uwzględnieniu np. ulgi termomodernizacyjnej w wysokości ok. 5.000 zł, czas ten skróciłby się jednak do ok. 7 lat. A ponieważ instalacja fotowoltaiczna jest zaprojektowana tak, że może działać nawet przez 20-30 lat, po okresie zwrotu będzie dostarczać tanią energię, bez względu na ceny prądu na rynku.

Magazyny energii zwiększą opłacalność domowych mikroinstalacji

Ogromne znaczenie w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego systemów OZE, a tym samym w zadbaniu o opłacalność działalności prosumenckiej, ma zwiększenie dostępności magazynów energii dla większej ilości właścicieli mikroinstalacji. Możliwość magazynowania nadwyżek wyprodukowanej energii bez konieczności przesyłania jej do sieci dystrybucyjnej i korzystania z własnego prądu w dowolnym momencie, to aspekt kluczowy. W szczególności ważny dla tych prosumentów, którzy w czasie rzeczywistym zużywają niewielki procent wyprodukowanej przez mikroinstalację energii. Rozpowszechnienie magazynów energii będzie miało także wpływ choćby na stabilność sieci energetycznej i jej bezpieczeństwo. Z informacji przekazanych przez NFOŚiGW wiemy już, że w kolejnej edycji programu Mój Prąd mają znaleźć się także dotacje z przeznaczeniem na zakup lokalnych magazynów energii.

Prosument energii odnawialnej – korzyści inne niż finansowe

Pamiętajmy, że gdy w grę wchodzą odnawialne źródła energii, niższe rachunki za prąd to nie jedyna zaleta. Prąd z fotowoltaiki czy przydomowej elektrowni wiatrowej jest bowiem zdecydowanie przyjaźniejszy środowisku, niż prąd pochodzący z paliw kopalnych (a przecież w Polsce aż ok. 70% energii pochodzi właśnie ze spalania węgla). Jak wynika z badań przeprowadzonych przez NREL (National Renewable Energy Laboratory) 1 kWh energii z fotowoltaiki wiąże się ze śladem węglowym na poziomie ok. 50 g. Dla porównania, 1 kWh prądu z węgla to ok. 800-1000 g dwutlenku węgla. Różnica jest więc kolosalna. Oprócz tego mikroinstalacja OZE, taka jak np. fotowoltaika zapewnia:

• odporność na podwyżki cen prądu (bo większość będziemy produkować sobie sami),
• bezpieczeństwo energetyczne – a połączeniu z magazynem energii, nawet pewnego rodzaju niezależność od dostawców i sprzedawców prądu,
• zwiększenie wartości nieruchomości – na podstawie badań serwisu Zillow ustalono, że własne źródło energii zwiększa wartość domu o ok. 4%.

Opłaca się zatem być prosumentem – i to z różnych względów.

Jak zostać prosumentem?

Jak widać, prosumeryzm to rozwiązanie, które niesie ze sobą szereg korzyści. W jaki sposób można zatem wejść w szeregi prosumentów i zacząć po nie sięgać? Formalności nie są skomplikowane i są skonstruowane tak, by jak największa liczba podmiotów mogła produkować własną, tanią energię. Oto jak zostać prosumentem – w krokach.

1. Wykonanie instalacji – pierwszy etap to montaż mikroinstalacji OZE. Może to być system fotowoltaiczny, ale także elektrownia wiatrowa, wodna, biogazowa czy instalacja wykorzystująca biomasę.
2. Zgłoszenie do OSD (Operatora Systemu Dystrybucyjnego) faktu powstania mikroinstalacji, co najmniej 30 dni przed jej planowanym uruchomieniem. Zgłoszenia dokonuje się za pomocą formularza dostępnego w serwisie internetowym lokalnego OSD;
3. Podpisanie nowej lub zmodyfikowanie istniejącej umowy na usługi dystrybucyjne i sprzedaż energii elektrycznej;
4. Wymiana licznika na dwukierunkowy – Operator Systemu Dystrybucyjnego na swój koszt przeprogramowuje lub wymienia licznik prosumenta na dwukierunkowy. Będzie on mierzył zarówno energię pobraną z sieci, jak również te oddaną do niej. Dzieje się to W ciągu 30 dni od daty wpłynięcia zgłoszenia i jego pozytywnego rozpatrzenia. Wymiana licznika na dwukierunkowy to moment, od którego można zacząć wprowadzać energię do systemu elektroenergetycznego, by faktycznie stać się prosumentem.

Program Prosument – co zamiast niego?

Jeszcze do niedawna, jednym z podstawowych narzędzi wsparcia był program Prosument 2, którego celem było “wspieranie rozproszonych, odnawialnych źródeł energii”. Pomoc polegała na dofinansowaniu zakupu i montażu mikroinstalacji OZE, a beneficjentami mogły być m.in. osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego czy też wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe. Program Prosument zakładał jednak możliwość zawierania umów maksymalnie do 2020 roku. Co potem? Jeśli chodzi o dofinansowanie, prosument może liczyć na różnego rodzaju formy wsparcia:

• dotacje i ulgi dla osób fizycznych – wśród nich należy wskazać m.in. program “Czyste powietrze”, ale też “Mój Prąd” czy ulga termomodernizacyjna.
• dotacje i ulgi dla rolników – w tym przypadku dostępne są bezzwrotne formy wsparcia np. z Agroenergii, ale także odliczenia w ramach ulgi dla rolników na fotowoltaikę (oraz inne instalacje OZE).
• nisko oprocentowane pożyczki i dotacje dla firm – chociażby w ramach programu Energia Plus.