pompy ciepła podsumowanie 2022

Rynek pomp ciepła w Polsce 2022 [Raport]

Rok 2022 okazał się rekordowy pod względem instalacji pomp ciepła w Europie, gdzie sprzedano ok. 3 mln tych ekologicznych urządzeń grzewczych. Jednym z największych triumfatorów okazała się jednak Polska, która odnotowała aż 120 proc. wzrost sprzedaży pomp ciepła. Popularność tego rozwiązania przyspieszyła głównie rosyjska inwazja na Ukrainę i co za tym idzie drastycznie rosnące koszty paliw kopalnych. Jednak nie tylko. Co zatem jeszcze miało wpływ na tak dynamiczną sprzedaż pomp ciepła? Które z nich cieszyły się największym zainteresowaniem Polaków i jakie wyzwania stoją przed branżą pomp ciepła w 2023 roku? O tym wszystkim w naszym najnowszym Podsumowaniu pomp ciepła w Polsce w 2022 – specjalnym raporcie enerad.pl!

Rynek pomp ciepła w Polsce 2022 pobił kolejny rekord

Pompy ciepła, które są obecnie najtańszym, najbardziej komfortowym i ekologicznym źródłem ciepła z każdym następnym rokiem biją w Polsce kolejne rekordy sprzedaży. Jak wynika z danych PORT PC, tylko w 2021 roku sprzedano ponad dziesięciokrotnie więcej pomp ciepła typu powietrze/woda niż w 2017 roku i nawet 50-krotnie więcej niż w 2011 roku. Najbardziej spektakularny okazał się jednak rok 2022, kiedy to sprzedaż pomp ciepła wyniosła łącznie 203.300 sztuk, z czego:

Sprzedaż różnych typów pomp ciepła w Polsce (2016-2022)

Źródło: enerad.pl na podstawie danych PORT PC

Oznacza to zatem, że udział ekologicznych pomp ciepła w ogólnej liczbie sprzedanych urządzeń grzewczych w 2022 roku na polskim rynku (przy uwzględnieniu 10 proc. spadku w stosunku do 2021 roku) wyniósł blisko 30 proc. Dodatkowo również, po wliczeniu klimatyzatorów z funkcją grzania (co łącznie przełożyło się na sprzedaż 195,5 tys. urządzeń grzewczych) okazuje się, że pompy ciepła w ogólnym rozrachunku, stanowią w naszym kraju niemal co trzecie sprzedane urządzenie grzewcze.

Rok 2022 należał do powietrznych pomp ciepła

Największym zainteresowaniem Polaków cieszyły się w ubiegłym roku powietrzne pompy ciepła, które są tańsze i znacznie prostsze w montażu niż gruntowe pompy ciepła:

sprzedaż pomp ciepła powietrze-woda ogrzewanie w Polsce

Źródło: enerad.pl na podstawie danych PORT PC

Przy czym należy tu podkreślić, że w Polsce, tylko w przypadku pomp ciepła typu powietrze/woda:

  • ich sprzedaż w stosunku do 2021 roku wzrosła aż o 137 proc.;
  • rynek tych urządzeń grzewczych w ciągu ostatnich 10 lat zanotował ponad 100-krotny wzrost;
  • dynamika ich sprzedaży piąty rok z rzędu wynosiła ok. 100 proc. rok do roku, zaś w ostatnich dwóch latach wyróżniały się one największą dynamikę sprzedaży spośród pomp ciepła w Europie.

2022 rok to również wzrost sprzedaży gruntowych pomp ciepła i pomp ciepła do c.w.u.

Jak wynika z danych udostępnionych przez PORT PC, w 2022 roku znacząco, bo aż o 28 proc. zwiększyła się też sprzedaż gruntowych pomp ciepła typu solanka/woda. Jest to dobry wynik, jeśli pod uwagę weźmie się fakt, że w poprzednich latach wzrost ich sprzedaż był nieznaczny. W 2021 roku było to względem 2020 roku zaledwie 7 proc.. Natomiast w 2020 roku odnotowano 15 proc. spadek (w porównaniu do roku 2019 roku):

Sprzedaż pomp ciepła solanka-woda (ogrzewanie) w Polsce w latach 2010 - 2022

Źródło: enerad.pl na podstawie danych PORT PC

W 2022 roku wzrost sprzedaży w wysokości ok. 2 proc. odnotowany został również w segmencie pomp ciepła typu powietrze/woda służących tylko do przygotowania ciepłej wody użytkowej. Dla przypomnienia, w dwóch poprzednich latach nastąpił spadek liczby sprzedanych urządzeń o ok. 11 proc. (w 2021 roku) i aż o 15 proc. w 2020 roku (w porównaniu do 2019 roku):

Sprzedaż pomp ciepła powietrze_woda (ciepła woda) w Polsce w latach 2010 - 2022

Źródło: enerad.pl na podstawie danych PORT PC

Polska branża pomp ciepła na tle innych krajów UE

Ogromny wzrost sprzedaży pomp ciepła w 2022 roku miał miejsce nie tylko w Polsce, ale i w wielu krajach Unii Europejskiej:

Ilość sprzedanych pomp ciepła w UE (wszystkie rodzaje) w latach 2011 - 2022

Źródło: enerad.pl na podstawie danych EHPA (The European Heat Pump Association) - sprzedaż pomp ciepła w 21 krajach UE

Szacuje się bowiem, że na Starym Kontynencie sprzedano łącznie 3 mln tych ekologicznych urządzeń (według wczesnych danych z 16 rynków). Z czego tylko na polskim rynku zakupiono 6,5 proc. wszystkich pomp ciepła w Europie.

w 2022 roku sprzedano w Europie 3 mln pomp ciepła

Dynamika w sprzedaży pomp ciepła w Europie z podziałem na ich rodzaje. Źródło PORT PC na podstawie EHPA

Dane Europejskiego Stowarzyszenia Pomp Ciepła (EHPA) z 2022 roku wskazują, że europejski rynek pomp ciepła pobił z tym wynikiem nowy rekord. Sprzedaż pomp ciepła okazała się bowiem wyższa o prawie 38 proc. niż w 2021 roku, który również był doskonały dla tej technologii w całej Europie i w Polsce. Wówczas to bezprecedensowy wzrost sprzedaży rocznej wyniósł 34 proc., a sprzedaż pomp ciepła przekroczyła liczbę 2 mln sztuk (zresztą już wtedy europejskie stowarzyszenie EHPA przewidywało w ciągu kolejnych trzech lat podwojenie ich udziału do poziomu ponad 50 proc. w całym rynku urządzeń grzewczych w Europie).

Obecnie w Europie łączna liczba podłączonych pomp ciepła do ogrzewania (wraz z pompami ciepła powietrze/powietrze) oraz pomp ciepła do c.w.u. wynosi ok. 20 milionów sztuk, zapewniając ogrzewanie około 16 proc. europejskich budynków mieszkalnych i komercyjnych.

Jak podaje EHPA, tylko w 2022 roku liczba sprzedanych pomp ciepła, zastąpiła ok. 4 miliardy metrów sześciennych gazu ziemnego. Pozwoliło to uniknąć około 8 mln ton (Mt) emisji CO2, co odpowiada mniej więcej rocznym emisjom Grecji. Jak podkreśla Thomas Nowak, sekretarz generalny EHPA:

Rok 2022 był fenomenalny. Spektakularny wzrost sprzedaży pomp ciepła jest świadectwem innowacyjnego i zrównoważonego sektora, który robi wszystko, aby zwiększyć wydajność, a co za tym idzie, tworzy miejsca pracy, wspomaga działania na rzecz klimatu i stabilizuje rachunki za energię. Wciąż jednak wiele osób w Europie nie posiada jeszcze pompy ciepła z różnych powodów, począwszy od tego, że sektor działa na granicy możliwości, poprzez koszty wstępne, aż po brak jasnych informacji. Ściśle współpracujemy z koalicją organizacji i Komisją Europejską, aby zbudować unijny plan pomp ciepła, który zajmie się tymi punktami krytycznymi.

Warte podkreślenia jest przy tym to, że tak rekordowe wyniki sprzedaży pomp ciepła w 2022 roku zrealizowane zostały w bardzo trudnych warunkach rynkowych, w których na granicy możliwości pracują osoby związane z branżą. Napięte są także łańcuchy dostaw: sprężarek, wymienników ciepła, wentylatorów i półprzewodników.

Polska liderem sprzedaży pomp ciepła w Europie!

Jak wynika z opublikowanego właśnie zestawienia Europejskiego Stowarzyszenia Pomp Ciepła, to właśnie Polska zajęła w 2022 roku pierwsze miejsce, jeśli chodzi o wzrost sprzedaży pomp ciepła rok do roku, który wyniósł 102 proc. Drugie miejsce, z niemal 100-proc. wzrostem sprzedaży rok do roku zajęły Czechy, a trzecie Holandia (z 80-proc. wzrostem sprzedaży). Dzięki temu, nasz kraj znalazł się w czołówce zestawienia pod względem ilości sprzedaży tych ekologicznych urządzeń grzewczych.

Sprzedaż pomp ciepła do ogrzewania w 2022 roku w wybranych krajach UE:

Kraj Liczba sprzedanych pomp ciepła w 2022 roku (źródło: EHPA) Wzrost sprzedaży pomp ciepła w 2022 roku ponad wartość sprzedaży w 2021 roku - w [%]
Polska +102% 195.480
Czechy +99% 60.065
Holandia +80% 123.208
Belgia +66% 32.965
Szwecja +60% 81.875
Austria +59% 49.204
Niemcy +53% 236.000
Finlandia +52% 196.359
Wielka Brytania +40% 59.862
Włochy +37% 502.349
Norwegia +25% 156.295
Szwajcaria +22% 41.209
Hiszpania +21% 161.800
Dania +20% 88.833
Francja +20% 462.672
Portugalia +17% 29.969

Jak zaznaczył zresztą w oświadczeniu Paweł Lachman, prezes zarządu Polskiej Organizacji Rozwoju Technologii Pomp Ciepła:

W 2022 roku pompy ciepła były w Polsce technologią drugiego wyboru w istniejących budynkach jednorodzinnych, a w niektórych zastosowaniach np. w nowych budynkach stały się technologią pierwszego wyboru.

W przeliczeniu pomp ciepła na liczbę gospodarstw Polska znajduje się w połowie zestawienia

Ciekawie prezentują się także statystyki, jeśli chodzi o popularność pomp ciepła w przeliczeniu na liczbę gospodarstw domowych. Wynika z nich, że pod tym względem, są one najczęściej wybierane w krajach północnych, w takich jak: Norwegia, Szwecja, Finlandia i Dania, w których średnia temperatura w ciągu roku należy do najniższych w Europie. Nasz kraj natomiast uplasował się na w połowie opublikowanego przez EHPA zestawienia:

Liczba pc sprzedanych w 2022 roku w przeliczeniu na 1000 gospodarstw domowych (na podstawie danych EHPA)

Źródło: enerad.pl na podstawie danych EHPA

Co miało wpływ na tak dużą popularność pomp ciepła w Polsce w 2022 roku

Polacy coraz chętniej stawiają na nowoczesne źródła energii, w tym również energooszczędne pompy ciepła. Do wzrostu ich popularności w ostatnim czasie przyczynił się przede wszystkim:

  • kryzys energetyczny, który spowodował znaczące wzrosty cen energii w 2022 roku. To z kolei zwiększyło zainteresowanie opcjami, które wykluczają użycie paliw kopalnych (w tym i ekologicznymi pompami ciepła, które aż w 70-80 proc. korzystają z odnawialnych źródeł ciepła, a pozostałe 20-30 proc. pobierają z sieci lub instalacji PV);
  • unijny projekt REPowerEU będący odpowiedzią na trudności i zakłócenia na światowym rynku energii spowodowane inwazją Rosji na Ukrainę. W planie tym określono szereg środków mających na celu szybkie zmniejszenie zależności od rosyjskich paliw kopalnych i przyspieszenie transformacji ekologicznej (w dokumencie tym KE poinformowała m.in.o konieczności podwojenia rocznej sprzedaży pomp ciepła w ciągu najbliższych 5 lat);
  • Krajowy Plan Odbudowy, który został zaakceptowany przez Komisję Europejską, dzięki któremu Polska może liczyć na 158,5 mld zł bezzwrotnych dotacji i pożyczek. Co ważne, 42,7 proc. z tej kwoty, przeznaczona zostanie na projekty związane z odnawialnymi źródłami energii i efektywnością energetyczną;
  • wymogi wynikające z tzw. warunków technicznych 2021 i programu Polski Ład zakładającego odejście od tradycyjnego ogrzewnictwa na rzecz elektryfikacji bezpośredniej (w nowy standard budynków mieszkalnych doskonale wpisuje się program dofinansowania budynków jednorodzinnych z pompami ciepła o nazwie „Moje Ciepło”).
  • kampanie promujące odnawialne źródła energii, dzięki którym następuje wzrost świadomości ekologicznej w społeczeństwie. Coraz więcej osób zdaje sobie sprawę, że inwestycje w instalacje OZE to nie tylko wyraz troski o naturę i naszą przyszłość na Ziemi, ale także większe bezpieczeństwo energetyczne kraju;
  • coraz większe zaufanie do tej technologii, zarówno wśród klientów, jak i samych instalatorów.

Należy również podkreślić, że jednym z głównych czynników mających wpływ na wzrost sprzedaży cieszących się największym zainteresowaniem pomp ciepła typu powietrze/woda (sprzedaż, których stanowiła w Polsce ok. 96 proc. wszystkich pomp ciepła), jest ich atrakcyjność użytkowa. Dom z pompą ciepła to bowiem same korzyści, takie jak:

  • wielofunkcyjność - urządzenie to można wykorzystać nie tylko do ogrzewania i podgrzewania c.w.u., ale też do chłodzenia pomieszczeń;
  • możliwość efektywnej kosztowo współpracy z instalacją PV, dzięki której można do minimum obniżyć rachunki za ogrzewanie i przygotowanie c.w.u.;
  • możliwość montażu pompy ciepła w nowym i starym domu (na rynku dostępne są zarówno niskotemperaturowe, jak i wysokotemperaturowe pompy ciepła), gdzie mogą stanowić samodzielne źródło ciepła lub współpracować z już tam istniejącym;
  • energooszczędność i doskonałe parametry techniczne - pompy ciepła wyróżniają się wysoką klasę energetyczną (zwykle A++ i A+++) oraz wysokim współczynnikiem COP (z 1 kWh pobranej energii urządzenie to generuje średnio 3,5-5,5 kWh energii cieplnej);
  • możliwość uzyskania relatywnie niskich kosztów eksploatacyjnych. Dzięki wykorzystaniu w swojej pracy darmowej i odnawialnej energii, koszt ogrzewania pompą ciepła, należy do najniższych spośród wszystkich dostępnych urządzeń grzewczych;
  • szeroki zakres pracy powietrznej pompy ciepła, nawet w temperaturze do -28 oraz jej łatwy i szybki montaż, który trwa nie więcej niż 2 dni (nie wymaga on skomplikowanych prac ziemnych, jak w przypadku gruntowych pomp ciepła);
  • niższy koszt budowy domu. Brak bowiem dodatkowych wydatków związanych z kominem spalinowym, kotłownią, magazynem na opał lub instalacją gazową;
  • prestiż i wzrost wartości domu, który będzie znacznie łatwiej sprzedać z niskimi kosztami utrzymania;
  • długa żywotność. W przypadku pomp ciepła wynika ona z ich konstrukcji, w której szczególnie w nowszych modelach, uszkodzeniu może ulec niewiele podzespołów. Natomiast jeśli to już nastąpi, to można je łatwo wymienić. Należy jednak pamiętać o regularnej konserwacji i serwisowaniu pompy ciepła.

Możliwość pozyskania rządowego dofinansowania

Atrakcyjność użytkowania i ich realny wkład w redukcję smogu, to nie jedyne czynniki, które mają wpływ na atrakcyjność pomp ciepła w Polsce. Tak dynamicznemu rozwojowi rynku tych ekologicznych urządzeń grzewczych sprzyja też bowiem polityka klimatyczna Unii Europejskiej i dofinansowanie publiczne jakie za tym idzie.

“Czyste Powietrze” - dofinansowanie do pomp ciepła w domach modernizowanych

Jednym z najdłużej działających jest program Czyste Powietrze, w ramach, którego można otrzymać dotacje na przeprowadzenie niezbędnych prac termomodernizacyjnych, a także wymianę starych kotłów na paliwo stałe na nowoczesne źródła ciepła, w tym i pompy ciepła. Przy czym, prawdziwy boom na te ekologiczne urządzenia grzewcze nastąpił w maju 2022 roku. Spowodowane było to ogłoszeniem pakietu REPowerEU stanowiącego energetyczną odpowiedź na napaść Rosji na Ukrainę i zapowiadającego szybkie odejście od stosowania paliw kopalnych w budynkach.

Równocześnie nastąpił też wówczas drastyczny wzrost udziału wniosków o dofinansowanie do pomp ciepła z “Czystego Powietrze”. Jak można zauważyć na poniższym wykresie, jeszcze w styczniu 2022 roku, ogólna liczba wniosków na wymianę źródeł ciepła na pompę ciepła wynosiła zaledwie 28 proc. a już w grudniu - aż 63 proc.:

wnioskowanie źródła ciepła w Czystym Powietrzu w 2022 roku

Źródło: czystepowietrze.gov.pl

Ponadto duże znaczenie miało również w lipcu ubiegłego roku w programie „Czyste Powietrze”:

  • zwiększenie finansowego wsparcia dla pomp ciepła;
  • wprowadzenie możliwości skorzystania z prefinansowania inwestycji dla beneficjentów podwyższonego i najwyższego poziomu dofinansowania.
Co ważne, o dofinansowanie z programu “Czyste Powietrze” mogą ubiegać się jedynie właściciel domów modernizowanych, którzy mogą je też łączyć z programem Stop Smog i ulgą termomodernizacyjną.

Jak wynika ze statystyk Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej odpowiedzialnego za ten rządowy program, w 2022 roku pod względem wszystkich urządzeń grzewczych:

  • wnioski o powietrzne pompy ciepła zajmowały drugie miejsce (stanowiąc 23,84 proc. wszystkich wniosków);
  • wnioski o gruntowe pompy ciepła zajmowały piąte miejsce (stanowiąc 3,84 proc. przyjętych wniosków).

wnioski o dotacje wg poszczególnych źródeł ciepła w programie Czyste Powietrze (dane od 19.09.2018 roku do 01.01.2023 roku)

Źródło: opracowanie enerad.pl, na podstawie czystepowietrze.gov.pl

Jak wynika z analizy wniosków z programu “Czyste Powietrze”, pompy ciepła w 2022 roku:

  • największą popularnością cieszyły się w województwie dolnośląskim, gdzie aż 81 proc. wszystkich wniosków dotyczyła właśnie tych ekologicznych urządzeń grzewczych;
  • najmniejsze zainteresowanie nimi było natomiast w województwach małopolskim i podkarpackim, gdzie wnioski na pompę ciepła stanowiły tylko 39 proc. ogółu (w tych rejonach wnioskodawcy byli zainteresowani głównie kotłami gazowymi).

Przy czym najchętniej wybierane były pompy ciepła typu powietrze/woda, a najrzadziej pompy ciepła solanka/woda, których udziała wniosków w poszczególnych województwach wynosił zaledwie kilka procent (najwięcej beneficjentów zdecydowało się na nie w województwie mazowieckim - 79, najmniej zachodniopomorskim - 0).

“Moje Ciepło” - dofinansowanie do pomp ciepła w domach nowych

W kwietniu 2022 roku Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej uruchomił także kolejny ważny program - Moje Ciepło, dzięki któremu można zdobyć dotację na pompę ciepła w nowych budynkach jednorodzinnych o zwiększonym standardzie energetycznym. Nabór wniosków odbywa się w trybie ciągłym od 29.04.2022 roku do 31.12.2026 roku lub też do wcześniejszego wyczerpania dedykowanej puli środków.

Jak wynika z aktualnych informacji Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej program “Moje Ciepło” cieszy się dużym zainteresowaniem beneficjentów. Tylko do końca stycznia 2023 roku, złożono w jego ramach ponad 15.000 wniosków na dofinansowanie do montażu pomp ciepła w standardzie „zielona” energia.

To jednak nie wszystkie możliwości obniżenia wydatki związanego z zakupem pompy ciepła

Jak się okazuje, rok 2022 stał pod znakiem wielu dofinansowań, również i tych do wymiany źródeł ciepła. Albowiem kolejnym ważnym programem, dla osób mających w planach montaż pompy ciepła, było też startujące wtedy Ciepłe Mieszkanie. Program ten stanowi kontynuację programu “Czyste Powietrze”, ale skierowaną do innej grupy beneficjentów, którymi są osoby posiadają status właściciela lub współwłaściciela lokalu mieszkalnego, znajdującego się w budynku mieszkalnym wielorodzinnym.

Co istotne w Polsce dofinansowanie do wymiany pieca (również na ekologiczną pompę ciepła) można uzyskać w ramach wojewódzkich, gminnych lub miejskich dotacji do wymiany starego źródła ciepła (są one efektem uchwał antysmogowych). Ponadto należy tu również przypomnieć, że istotny wpływ na tak duże zainteresowanie pompami ciepła ma również ulga termomodernizacyjna, która pozwala na odliczenie od dochodu wydatków w budynkach mieszkalnych jednorodzinnych, związanych z:

  • realizacją przedsięwzięć termomodernizacyjnych;
  • wymianą źródeł ogrzewania;
  • montażem instalacji OZE.

Kiedy zainteresowanie pompami ciepła było największe?

Boom na pompy ciepła rozpoczął się w Polsce w pierwszym półroczu 2020 roku, kiedy to liczba sprzedanych urządzeń typu powietrze/woda w stosunku do I półrocza 2019 roku wzrosła ponad dwukrotnie. Od tej pory sprzedaż tych ekologicznych urządzeń grzewczych bije kolejne rekordy, co widać również we wzroście zainteresowania w zapytaniach internautów, których liczba odnośnie pomp ciepła jest coraz wyższa. Jak wynika z danych Senuto, czy planera słów kluczowych Google, od styczna do grudnia 2022 roku, średnia miesięczna liczba wyszukiwań dla hasła:

  • pompa ciepła wynosiła 165.000 (w 2021 roku, było to 110.000)

pompa ciepła wyszukiwanie Google Ads

Źródło: Google Keyword Planner

  • pompa ciepła cena wynosiła 40.500 (w 2021 roku, było to 27.100)

pompa ciepła cena Google Ads

Źródło: Google Keyword Planner

  • jak działa pompa ciepła wynosiła 14.800 (w 2021 roku, było to 6.600)

jak działa pompa ciepła Google Ads

Źródło: Google Keyword Planner

  • pompa ciepła dofinansowanie wynosiła 4.400 (w 2021 roku, było to 1.000)

pompa ciepła dofinansowanie Google Ads

Źródło: Google Keyword Planner

Popularność pomp ciepła w statystykach Google

Nieocenionym narzędziem, dzięki któremu można zbadać, jakie frazy zyskują na popularności jest Google Trends. Umożliwia ono sprawdzanie trendów wyszukiwań danego słowa kluczowego w najpopularniejszej wyszukiwarce internetowej - Google. Jak można zauważyć, znalezione w Google Trends informacje potwierdzają statystyki sprzedaży pomp ciepła na przestrzeni ostatnich lat, które pokazują, że zainteresowanie w Polsce tymi ekologicznymi urządzeniami grzewczymi zaczęło rosnąć na początku 2020 roku:

pompy ciepła wyszukiwanie Google Trends

Źródło: Google Trends

Przy czym w 2022 roku największy wzrost zainteresowania pompami ciepła przypadł na 22-28 maja, a następnie 7-13 sierpnia:

zainteresowanie pompami ciepła ostatnie 12 miesięcy GT

Źródło: Google Trends

W tym pierwszym przypadku wpływ na tak dużą popularność tych urządzeń miał start długo wyczekiwanego rządowego programu “Moje Ciepło” w ramach którego o dotacje na ekologicznych pomp ciepła mogą ubiegać się osoby budujące nowy dom. Jednak nie tylko, bowiem na wzmożone zainteresowanie pompami ciepła w tym czasie miał też wpływ pakiet REPowerEU z 18 maja 2022 roku, będący odpowiedzią energetyczną na napaść Rosji na Ukrainę (znalazły się w nim zapowiedzi Komisji Europejskiej odnośnie planów szybkiego odejścia od stosowania paliw kopalnych w budynkach, w tym zapowiedź końca pieców gazowych).

W drugim natomiast przypadku, mogło to być powiązane z zastosowaniem w programie “Czyste Powietrze” nowych bardziej korzystnych rozwiązań finansowych, albowiem od 15 lipca 2022 roku właściciele domów jednorodzinnych ubiegający się o dofinansowanie na wymianę starych pieców mogą otrzymać wypłatę pieniędzy jeszcze przed rozpoczęciem planowanej inwestycji (w przypadku drugiej i trzeciej części programu można ubiegać się o 50 proc. dotacji w ramach prefinansowania inwestycji).

Co ciekawe, jak wskazuje narzędzie Google Trends, najwięcej zapytań w 2022 roku pochodziło z województw: zachodniopomorskiego, łódzkiego, lubelskiego, podlaskiego i lubuskiego (dla przykładu, w 2021 roku wzmożone zainteresowanie pompami ciepła dotyczyło z kolei województw: świętokrzyskiego, opolskiego, śląskiego, dolnośląskiego i kujawsko-pomorskiego):

zainteresowanie wg podregionu w GT

Źródło: Google Trends

Natomiast w przypadku miast, w 2022 roku najczęściej zapytania odnośnie pomp ciepła dotyczyły mieszkańców mniejszych miejscowości takich jak: Nysa, Sieradz, Mikołów, Bolesławiec, czy Jelcz- Laskowice (w 2021 roku urządzeniami tymi najbardziej zainteresowani byli natomiast mieszkańcy największych polskich miast, w tym: Wrocławia, Krakowa, Katowic, Poznania i Łodzi):

miasta o największym zainteresowaniu pc w GT

Źródło: Google Trends

Badanie zrealizowane przez enerad.pl

Powyżej przedstawione zostały wyszukiwania użytkowników, przy użyciu takich narzędzi jak Senuto, Google Trends, czy planera słów kluczowych Google. A jak ma się to do realnych działań względem liczby wyszukiwań i zainteresowania pompami ciepła? Na to pytanie odpowie przeprowadzone badanie, do którego posłużyły nam własne dane zebrane od 1 stycznia do 31 grudnia 2022 roku.

Jaki rodzaj pomp ciepła cieszył się największą popularnością w 2022 roku?

Podobnie jak jest to widoczne w ogólnych trendach, również i w wyniku analizy serwisu enerad.pl, większość jego użytkowników najczęściej wybierało pompy ciepła powietrzne (55,4 proc.). Drugie miejsce zajęły pompy ciepła gruntowe (22,7 proc.). Najmniej zapytań było natomiast odnośnie pomp ciepła wodnych (3,8 proc.). Z kolei 18,1 proc. osób planujących montaż tego urządzenia grzewczego prosiło o wskazówki przed zakupem:

rodzaj pomp ciepła poszukiwanych w 2022 roku raport

Źródło: enerad.pl

Do czego ma służyć pompa ciepła?

Zgromadzone przez serwis dane wskazują, że zdecydowana większość zleceniodawców, podobnie, jak w 2021 roku, miała zamiar wykorzystać pompy ciepła w celu ogrzewania budynku i podgrzewania ciepłej wody użytkowej (82,8 proc.). Kolejną pożądaną funkcją było wyłącznie ogrzewanie budynku (10,8 proc.), zaś trzecią wyłącznie podgrzewanie wody (5,6 proc.). Natomiast zaledwie 0,8 proc. osób potrzebowało wskazówki przed zakupem pompy ciepła:

Cel wykorzystania pompy ciepła w domu

Źródło: enerad.pl

W jakich domach chcemy montować energooszczędne pompy ciepła?

Z zebranych przez enerad.pl odpowiedzi wynika, że w 2022 roku najwięcej zleceniodawców, podobnie zresztą jak w 2021 roku, planowało montaż pompy ciepła w domach o powierzchni 150 m2 (37,6 proc.). Zaraz za nimi, na drugim miejscu, z uplasowały się budynki w przedziale od 151 m2 do 200 m2 (34,2 proc.). Najmniejsze zaś zainteresowanie tym rozwiązaniem dotyczyło domów poniżej 100 m2 (na ten krok zdecydowało się zaledwie 12,6 proc.) i powyżej 201 m2 (15,6 proc.):

Powierzchnia budynku w jakim właściciele decydują się na montaż pompy ciepła

Źródło: enerad.pl

Pompa ciepła do domu na jakim etapie wykończenia?

Z przeprowadzonego przez nas badania wynika także, że budynkami, w których montowano pompy ciepła w 2022 roku były najczęściej starsze domy po modernizacji (42,3 proc. zleceń), co stanowi wzrost do roku 2021, kiedy na takie rozwiązanie zdecydowało się 38,7 proc. naszych użytkowników. Montaż tego ekologicznego urządzenia to również inwestycja, na którą decyduje się duża grupa właścicieli nowo wybudowanych domów (16.3 proc.). Następnie w kolejności znajdują się właściciele domów energooszczędnych (13,4 proc.), niezmodernizowanych (11,3 proc.), w trakcie budowy (10,8 proc.). Najrzadziej natomiast opcję taką rozważają osoby dopiero planujące budowę domu:

dom w jakim ma być zamontowana pompa ciepła

Źródło: enerad.pl

Liczba mieszkańców w budynku w jakim ma być zainstalowana pompa ciepła

W 2022 roku klienci najczęściej wybierali pompę ciepła do domów zamieszkanych przez 3-4 osoby (57,6 proc. wszystkich zapytań ofertowych). Mniejsze zainteresowanie dotyczyło natomiast nieruchomości z 5-6 mieszkańcami, a następnie 1-2 osobami (18,4 proc). Tylko zaś 5,2 proc. zapytań dotyczyło domów, w których mieszkało powyżej 7 osób:

Liczba mieszkańców w budynku w którym ma być zainstalowana pompa ciepła

Źródło: enerad.pl

W jakim terminie inwestorzy chcieliby zrealizować zlecenie?

Badanie przeprowadzone przez enerad.pl wykazało, że 31,6 proc. osób zainteresowanych inwestycją w pompę ciepła chciałoby zakończyć realizację najszybciej jak się da. Dla porównania, w 2021 roku, większość inwestorów wskazywało odpowiedź “do uzgodnienia” (było to 39,9 proc. odpowiedzi), obecnie tą opcją zainteresowanych jest już tylko 28,6 proc. użytkowników. 18,8 proc. osób wskazało natomiast, że chciałoby zakończyć ją w terminie do 3 miesięcy, 14,4 proc. - do 6 miesięcy, a 6,6 proc. do jednego miesiąca:

Planowany termin realizacji oferty

Źródło: enerad.pl

Zainteresowanie osób montujących pompy ciepła fotowoltaiką

Coraz więcej osób decydujących się na inwestycję w instalację fotowoltaiczną rozważa również zakup i montaż pompy ciepła, dzięki której można maksymalnie zwiększyć konsumpcję energii wyprodukowanej przez panele PV. Należy bowiem pamiętać, że pompa ciepła, która choć wykorzystuje energię z OZE, to również pobiera energię elektryczną z sieci. A jak jest w przypadku właścicieli pomp ciepła? Czy oni również mają w planach montaż fotowoltaiki? Jak wynika z naszego badania, 40,8 proc. osób zadeklarowało taką chęć. Natomiast 59,2 proc. nie zamierza tego zrobić (tutaj pod uwagę trzeba jednak wziąć, że wielu z nich może być już po prostu posiadaczami instalacji PV):

Czy osoby rozważające zakup pompy ciepła interesują się też montażem fotowoltaiki

Źródło: enerad.pl

Połączenie pompy ciepła z fotowoltaiką to propozycja dla osób, które chcą korzystać ze wszystkich udogodnień jakie daje ekologiczny, energooszczędny i niezależny energetycznie dom. Inwestycja w obie te instalacje OZE daje bowiem możliwość obniżenia rachunków związanych z eksploatacją budynku do minimum.

Jakie mogą być potencjalne bariery rozwoju pomp ciepła w Polsce?

Branżę pomp ciepła, pomimo doskonałych zeszłorocznych wyników, czeka w kolejnych latach wiele wyzwań. Jak zauważa PORT PC, istotną barierą dla dalszego upowszechniania tej technologii może okazać się brak:

  • odpowiedniej ilości dobrze wykwalifikowanych instalatorów
  • dobrej jakość urządzeń i instalacji;
  • odpowiednich dofinansowań.

Deficyt wyszkolonych instalatorów pomp ciepła

Poważnym problemem dla rozwoju rynku pomp ciepła, nie tylko w Polsce, ale również w Europie i Stanach Zjednoczonych jest brak odpowiedniej ilości dobrze wykwalifikowanych instalatorów. W naszym kraju było to widoczne szczególnie jesienią 2022 roku, kiedy to firmy zajmujące się montażem pomp ciepła (odnotowując dwu-, a nawet trzykrotny wzrost sprzedaży w stosunku do 2021 roku), miały tyle pracy, że terminy robót wydłużyły się o kilka, a nawet kilkanaście miesięcy do przodu. A jak się okazuje, globalna dostawa i instalacja pomp ciepła, może tylko do 2030 roku wymagać ponad 1,3 miliona pracowników, a więc prawie trzykrotnie więcej niż obecnie!

Jako ciekawostkę można podać fakt, że tylko w samej Wielkiej Brytanii jest zaledwie ok. 3.000 instalatorów pomp ciepła, z czego aby osiągnąć rządowy cel związany z ilością zainstalowanych w tym kraju pomp ciepła, do 2028 roku potrzebnych będzie ich co najmniej 27.000, a do 2035 roku do 62.000 (szacunki brytyjskiej agencji innowacji na rzecz dobra społecznego Nesta). Dla porównania, na wyspach zarejestrowanych jest obecnie 130.000 instalatorów kotłów gazowych, którzy nie chcą przebranżowić się na pompy ciepła.

W wielu krajach, w tym również w Polsce, niezbędne są zatem działania, które zminimalizują bariery wynikające z tak małej dostępności instalatorów. W tym celu organizacje branżowe i pracownicze w całej Europie rozpoczęły inicjatywy, mające za zadanie szkolenie i przekwalifikowanie wszystkich zainteresowanych, po to aby w przyszłości nie było problemów ze znalezieniem przeszkolonych pracowników. Jedną z nich jest przystąpienie pod koniec 2022 roku PORT PC do konkursu MEiN na stworzenie branżowego centrum umiejętności (BCU) w zakresie pomp ciepła. Jak podaje organizacja:

W najbliższych latach planuje się powstanie ogólnopolskich standardów w zakresie szkolenia, jak i doszkolenia zawodowego instalatorów pomp ciepła. Planuje się, że będzie to połączone z realizacją Akademii Instalatora Pomp Ciepła PORT PC, czyli ma zapewnić powstanie zintegrowanego ze szkoleniami producentów i dystrybutorów systemu szkoleń instalatorów pomp ciepła w Polsce.

Wydłużenie czasu dostawy pomp ciepła i brak urządzeń dobrej jakości

Połączenie boomu na pompy ciepła, wraz z tak dużą skalą zainteresowania nimi w ostatnim czasie sprawiły, że wszystkie strony w całym łańcuchu wartości pracują na granicy możliwości. Na rynku brakuje nowych urządzeń, co jest jeszcze pokłosiem zmagań się branży m.in. z brakiem dostępności komponentów sprowadzanych z Chin. Jeszcze jesienią 2022 roku średni czas oczekiwania u większości dystrybutorów wynosił minimum 4-5 miesięcy, a u niektórych nawet rok. Największą popularnością cieszyły się wówczas pompy ciepła najpopularniejszych producentów. Krótsze zaś terminami oczekiwania dotyczyły mniej znanych producentów tych urządzeń, których ofert zaczyna pojawiać się coraz więcej.

Jak wynika z oceny PORT PC, obecnie w Polsce zdecydowana większość pomp ciepła sprzedawana jest przez producentów i dystrybutorów, którzy zapewniają zrównoważony rozwój rynku:

  • prowadząc szkolenia i systemy autoryzacji instalatorów;
  • rozbudowując systemy wsparcia i serwis w całej Polsce.

Należy jednak pamiętać, że w przypadku pomp ciepła mniej znanych marek należy zachować ostrożność. W 2023 roku PORT PC zamierza intensywnie wspierać znaki jakości HP Keymark oraz EHPA-Q, które:

Mają chronić konsumentów przed zakupami pomp ciepła bez zweryfikowanych kluczowych parametrów technicznych i użytkowych.

Zgodnie bowiem z obowiązującymi wymogami przepisów ekoprojektowych, dane pomp ciepła podawane przez producentów nie muszą być sprawdzane przez zewnętrzne akredytowane laboratoria. Tak więc, chcąc uniknąć niepotrzebnych problemów, należy przy wyborze urządzenia wziąć pod uwagę wyłącznie pompy ciepła, których parametry (w tym te, które wpływają też na koszty eksploatacji) zostały potwierdzone przez zewnętrzne akredytowane laboratoria badawcze. Tylko bowiem znaki HP Keymark lub EHPA-Q, uzyskane w ten sposób gwarantują, że wszystkie najważniejsze dane pomiarowe (w tym klasa energetyczna, wydajność i poziom hałasu) są prawdziwe i wiarygodne dla konsumentów. Co ważne, znak EHPA-Q, nie tylko zapewnia gwarancję najwyższej jakości i sprawność urządzenia, ale i:

  • minimum dwuletnią pełną gwarancję na urządzenie;
  • poświadczenie wysokiej jakości usług w zakresie obsługi klienta (w tym serwis gwarantujący czas reakcji do 24 godzin od momentu wystąpienia usterki lub zgłoszenia klienta);
  • pełną dostępność części zamiennych przez co najmniej 10 lat od daty zakupu;
  • zgodność wszystkich głównych komponentów z wymaganiami krajowymi (oznakowanie CE);
  • rzetelność krajowego dostawcy pomp ciepła w zakresie poprawności dokumentacji technicznej w języku polskim.

W Polsce odpowiada za to Komitet Znaku Jakości PORT PC, zatwierdzony przez EHPA (Europejskie Stowarzyszenie Pomp Ciepła).

Brak odpowiednich dofinansowań

Kolejną istotną barierą dla dalszego upowszechniania tej technologii może okazać się wysoka cena pomp ciepła, która nadal odstrasza wielu potencjalnych inwestorów. Tak więc, konieczne jest podjęcie działań związanych z kwestiami kosztów początkowych i kosztów operacyjnych, aby zapewnić ciągły popyt na nie w przyszłości. Zdaniem Polskiej Organizacji Rozwoju Technologii Pomp Ciepła ​​potrzebny jest nowy program wymiany istniejących kotłów na paliwa kopalne. Jak wskazuje Thomas Nowak, sekretarz generalny EHPA:

Nadal wielu w Europie nie posiada pompy ciepła z różnych powodów - od dostępności przez koszty początkowe do braku informacji. Jak jednak zapewnia, organizacja współpracuje z innymi agencjami oraz Komisją Europejską, w celu opracowania planu dalszego rozwoju rynku pomp ciepła w taki sposób, aby wyeliminować te problemy.

Rozwój branży pomp ciepła w kolejnych latach

Pewne jest to, że udział pomp ciepła w sprzedaży urządzeń grzewczych będzie rósł również w kolejnych latach. Na co wpływ ma ochrona środowiska, kryzys energetyczny oraz niepewność związana z cenami i dostępnością surowców energetycznych. To właśnie te ekologiczne urządzenia grzewcze zostały zidentyfikowane jako kluczowe rozwiązanie dekarbonizacyjne do ogrzewania budynków w głównych strategiach:

  • „Europejskiego Zielonego Ładu”, czyli unijnej Strategii Integracji Sektora Energetycznego;
  • strategii budowy sektora, tzw.Fala Renowacji.

Wskazują one, jaki będzie model transformacji energetycznej w Unii Europejskiej, a polegać on będzie m.in. na wytwarzaniu energii elektrycznej głównie z OZE i łączeniu sektorów energetycznych z zasadą „efektywność energetyczna przede wszystkim”. Unia Europejska ma bowiem ambitny plan uzyskania założonego celu, jakim jest osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 roku. Ponadto kluczowe znaczenie dla ukazania perspektyw rozwoju rynku pomp ciepła w Europie w najbliższych latach, mają też takie dokumenty wydane przez Międzynarodową Agencję Energii (IEA), jak:

  • tzw. roadmap „Net Zero do 2050” (wydany 18 maja 2021 roku);
  • analiza przekrojowa „The Future of Heat Pumps” (wydana 28 listopada 2022 roku);
  • „World Energy Outlook 2022” (WEO), opublikowany w październiku 2022 roku.

Zgodnie z powyższymi badaniami oczekuje się, że pompy ciepła:

  • do 2045 roku zaspokoją połowę światowego zapotrzebowania na ciepło;
  • do 2050 roku dostarczą prawie dwie trzecie ciepła w krajach rozwiniętych (OECD).

Całkowita zatem liczba zainstalowanych pomp ciepła powinna wzrosnąć z 180 mln sztuk w 2020 roku do 600 mln sztuk w 2030 roku (prawie czterokrotnie) i 10-krotnie do 1,8 miliardów sztuk w 2050 roku (czyli ok. jednej pompy ciepła na każdych pięciu mieszkańców naszej planety). Co istotne, Międzynarodowa Agencja Energii (IEA) wzywa jednocześnie wszystkie kraje rozwinięte do zaprzestania sprzedaży samodzielnych kotłów na paliwa kopalne już w 2025 roku. Zgodnie zaś z pakietem REPowerEU Komisji Europejskiej, plan ten ma być wdrożony w 2029 roku we wszystkich krajach UE. Jednak nie czekając na nowe przepisy, kilkanaście krajów europejskich, samodzielnie ogłosiło zakazy stosowania kotłów na paliwa kopalne w nowych lub istniejących budynkach mieszkalnych w najbliższych latach. Jak wskazuje EHPA:

Pompy ciepła szybko stają się standardowym rozwiązaniem dla nowych budynków. Rozwój technologii w połączeniu z inteligentną renowacją sprawia, że bezpośrednia wymiana źródeł ciepła jest realną opcją również w istniejących budynkach.

Rozwój rynku pomp ciepła w Polsce w 2023 roku

Jak wynika z danych Centralnej Ewidencji Emisyjności Budynków (CEEB), w Polsce kotły na paliwa stałe (takie jak: węgiel, drewno, czy pelet), są w co drugim domu, a zaledwie tylko kilka procent z nich ma obecnie zainstalowaną pompę ciepła. Oznacza to więc, że nasz kraj ma ogromne możliwości zastępowania przestarzałych kotłów pompami ciepła. PORT PC przewiduje, że Polsce w 2023 roku dalsze, rosnące zainteresowanie tymi ekologicznymi urządzeniami grzewczymi, zakładające w wariancie optymistycznym w przypadku:

  • pomp ciepła typu powietrze/woda 40-50 proc. wzrosty sprzedaży w stosunku do 2022 roku (rok do roku);
  • pomp ciepła gruntowych, ok. 30-40 proc. wzrosty sprzedaży w stosunku do 2022 roku.

Aby jednak możliwe było utrzymanie wysokich wzrostów sprzedaży pomp ciepła w Polsce w kolejnych latach, konieczne będzie wdrożenie rozwiązań wprowadzonych w Szwajcarii, a dotyczących:

  • standaryzacji i uproszczenia montażu wykonywanych instalacji;
  • powszechnych systemów szkoleń instalatorów;
  • wdrożenia w kraju inteligentnych programów badawczo-rozwojowych dla producentów pomp ciepła;
  • otoczenia prawnego i badawczo-rozwojowego;
  • badań monitoringowych pracujących pomp ciepła w budynkach mieszkalnych.

Niezbędne będą również akcje informacyjne na temat korzyści wynikających z posiadania pomp ciepła oraz możliwości zastosowania ich w istniejących budynkach, w miejsce kotła węglowego. PORT PC wspomina również o konieczności pilnego podpisania porozumienia z polską branżą pomp ciepła mającego na celu wsparcie działań w duchu przygotowywanej przez Europejskie Komisji ds. przemysłu UE.

Ponadto ważne jest również wprowadzenia większej ilości programów opartych na zielonych technologiach do szkół średnich i wyższych. Wśród kolejnych wyzwań stojących przed branżą znalazły się też te związane z wysokim kosztem początkowymi inwestycji (nadal dla wielu osób jest to przedsięwzięcie przekraczające ich możliwości finansowe). W związku z tym tak ważne jest produkcja taniej polskiej pompy ciepła oraz prace nad możliwie prostym sposobem, który pozwoli zamontować oraz uruchamiać instalacje z pompami ciepła. Należy również skrócić łańcuch dostaw i produkcji podzespołów pomp ciepła i osprzętu.

Rynek pomp ciepła w Polsce 2022 - Podsumowanie

Wzrost sprzedaży pomp ciepła widoczny jest nie tylko w Polsce, ale również w wielu krajach Unii Europejskiej. Jak podaje PORT PC, tylko w ciągu ostatnich 5 lat rynek pomp ciepła powietrze/woda w Polsce wzrósł niemal 18 razy (przy czym co roku był to wzrost bliski 100 proc.), w dwóch ostatnich latach zaś miała miejsce największa dynamika sprzedaży tych urządzeń w Europie.

W 2022 roku natomiast cały krajowy rynek pomp ciepła wzrósł o 120 proc., zaś w segmencie pomp ciepła do ogrzewania budynków aż o 130 proc. Podobnie jak w 2021 roku, również w 2022 roku, największą popularnością cieszyły się pompy ciepła typu powietrze-woda, których łącznie sprzedano 188.200 sztuk (oznaczało to wzrost o 137 proc. w porównaniu z 2021 rokiem). Co ciekawe, po raz pierwszy od lat znacznie, bo aż 28 proc. wzrosła również sprzedaż gruntowych pomp ciepła (łącznie było to 7.200 sztuk). W 2022 roku nastąpił też ok. 2 proc. wzrost zainteresowania pompami ciepła do ciepłej wody użytkowej (łącznie sprzedano 7.900 sztuk tych urządzeń).

Tak duże zainteresowanie pompami ciepła wśród prywatnych inwestorów w 2022 roku spowodowane było głównie:

  • agresją Rosji na Ukrainę;
  • podwyżkami cen nośników energii i paliw;
  • zapewnieniem bezpieczeństwa energetycznego i uniezależnienia się od zewnętrznych dostaw energii i surowców energetycznych;
  • komfortem i atrakcyjnością użytkową tych urządzeń;
  • wzrostem świadomości ekologicznej Polaków i wyższym zaufaniem do tej technologii;
  • zainteresowaniem fotowoltaiką;
  • możliwością skorzystania z ulgi termomodernizacyjnej i różnych form dofinansowania tego rodzaju inwestycji.

Pompy ciepła coraz częściej stają się technologią pierwszego wyboru zarówno w budynkach nowych, jak i tych poddanych modernizacji, w przypadku których dominują domu o powierzchni do 150m2 z 3-4 mieszkańcami. Ich montażem w 2022 roku zainteresowani byli przede wszystkim mieszkańcy województw: zachodniopomorskiego, łódzkiego, lubelskiego, podlaskiego i lubuskiego oraz mniejszych miast (takich jak: Nysa, Sieradz, Mikołów, Bolesławiec i Jelcz- Laskowice). Co istotne, w 2022 roku, w porównaniu do 2021, mniej użytkowników serwisu enerad.pl, rozważających zakup pompy ciepła, zainteresowanych było również fotowoltaiką dla domu.

Jak wskazują eksperci, zeszłoroczny nadzwyczajny wzrost zainteresowania tymi ekologicznymi urządzeniami grzewczymi będzie prawdopodobnie kontynuowany, biorąc pod uwagę chociażby:

  • politykę Unii Europejskiej w kwestii konieczności odejścia od paliw kopalnych na rzecz OZE (jak określono w planie REPowerEU);
  • potrzebę dekarbonizacji w świetle zagrożenia klimatycznego;
  • różne formy dofinansowań do pomp ciepła;
  • komfort, opłacalność i wiele innych korzyści wynikających z posiadania pompy ciepła;
  • możliwość pozyskania rządowego dofinansowania do OZE (w tym i takich dotacji do pomp ciepła, jak “Czyste Powietrze”, “Moje Ciepło” oraz ulgi termomodernizacyjnej).

Rok 2023 może być więc kolejnym rokiem wyzwań i szans rozwoju branży pompy ciepła w Polsce. Należy mieć jednak na uwadze to, że ten potencjał rozwojowy branży może zostać wyhamowany przez trudną sytuację gospodarczo-polityczną oraz przez brak odpowiednio wykwalifikowanych instalatorów.

Metodologia badań - źródła danych

Przedstawione w raporcie dane pochodzą z zapytań ofertowych dotyczących pomp ciepła z serwisu enerad.pl, zebranych od 1 stycznia do 31 grudnia 2022 roku. Uzyskane w ten sposób wyniki zestawione zostały z danymi Google Trends, Senuto, Google Keyword Planner, Senuto, a także informacjami udostępnionymi m.in. przez:

Komentarze dołącz do rozmowy
guest
0 komentarzy
Inline Feedbacks
View all comments